Ήταν Ιανουάριος του 1988 θυμάμαι, όταν – μικρός τότε, 16 ετών, πρόεδρος της Μαθητικής Κίνησης – είχαμε την καλή ιδέα να δούμε στο οίκημα της ΝΕΔΗΣΥ το debate μεταξύ Γλαύκου Κληρίδη και Γιώργου Βασιλείου. Πολύς κόσμος είχε μαζευτεί και όλοι, 200 περίπου άτομα, μείναμε – ορθά ή λανθασμένα –με την αίσθηση ότι ο Κληρίδης είχε κατακυριεύσει την συζήτηση. Αναζωογονημένοι με νέες «ντόπες» αυτοπεποίθησης ξεκινήσαμε να σχεδιάζουμε το πλάνο της επόμενης ημέρας του προεκλογικού αγώνα. Όταν κτυπάει το τηλέφωνο: «Ο πρόεδρος έρχεται απ’ εκεί», ήταν το μήνυμα.
Ήξερα ότι ο πρόεδρος είχε παραδοσιακά πολύ καλές σχέσεις με τους νέους. Ήξερα ότι, μέχρι λίγα χρόνια πριν, καθότανε ο ίδιος στις συσκέψεις των μαθητών και των νέων για να εξηγεί προσωπικά την πολιτική του φιλοσοφία, τους στόχους και τις σκέψεις του. Την εποχή εκείνη όμως, όπου τα ΜΜΕ ήταν ελάχιστα, οι πολιτικοί μυθοποιημένοι και ο ίδιος ο Γλαύκος Κληρίδης αντιμετωπιζόταν από εμάς ως η πολιτική «θεότητα» του δικού μας «Βούδα», το τελευταίο που θα περιμέναμε εκείνη την ώρα ήταν να θέλει να έρθει σε μας.
Κατέβηκα στο ισόγειο και περίμενα τον απροσδόκητο επισκέπτη. Τον είχα δει από κοντά πολλές φορές πριν, στο Ανώτατο Συμβούλιο και άλλες συνεδριάσεις. Θα ήταν όμως η πρώτη φορά που θα είχαμε καθαρά προσωπική επαφή και – βλέποντας πίσω- νομίζω ότι ήταν παραπάνω από εμφανές ότι το δέος που με είχε κατακυριεύσει. Κάτι που ο Γλαύκος Κληρίδης αντιλήφθηκε αμέσως μόλις κατέβηκε από το αυτοκίνητο.
Βρε Μιχάλη, για μένα μαζευτήκατε τόσοι πολλοί εδώ, με ρωτάει. Ασφαλώς για εσάς πρόεδρε και δεν το μετανιώσαμε καθόλου, του απαντώ. Μας κάνατε περήφανους απόψε. Με παίρνει από τη μέση και αρχίζουμε να ανεβαίνουμε τα σκαλιά όπου και μου δείχνει ένα σημάδι που είχε στο χέρι, μάλλον από κάποιο μικρό έγκαυμα θα ήταν. Το βλέπεις αυτό, με ρωτάει ξανά. Αυτά παθαίνεις από τις γυναίκες, μου είπε, και αμέσως ξεσπάσαμε και οι δύο στα γέλια. Μίλησε στον κόσμο σπέρνοντας τον ενθουσιασμό, αστειεύτηκε, μας έδωσε δύναμη και έφυγε. Ακόμη και σήμερα νοιώθω περίεργα που το λέω, αλλά εκείνη την μέρα πιστεύω ακόμη ότι υποδέχθηκα ένα πρόεδρο και αποχαιρέτισα ένα φίλο…
ο Γλαύκος Κληρίδης σίγουρα μπορεί να καταγραφεί ως ένας ατόφια αντισυστημικός πολιτικός που κατάφερε να μεγαλουργήσει «κοροϊδεύοντας» το ίδιο το σύστημα. |
Έχω παγιωμένη την αίσθηση ότι ο Κληρίδης ενοχλείτο πάντα από την απόσταση που η ίδια του η υπόσταση αυτόκλητα δημιουργούσε. Χρησιμοποιούσε το πηγαίο του χιούμορ για να σπάει τον πάγο στη στιγμή. Είτε σε κάποιο βασιλικό ανάκτορο ήταν, είτε στην ταβέρνα ενός απομακρυσμένου χωριού, κατάφερνε να πείσει τους παρευρισκόμενους ότι ήταν ένας από αυτούς. Ότι θα μπορούσαν να είχαν μαζί του την πιο ενδιαφέρουσα συζήτηση της ζωής τους, θα μπορούσαν να αδράξουν την στιγμή και να αποκτήσουν πρόσβαση στη γνώση και τη σοφία του, χωρίς καμία δόση υπεροψίας από μέρους του. Το ίδιο είχε κάνει και μαζί μου.
Αυτή η αδιανόητη σεμνότητα, που αναμειγνυόταν υπέροχα με πολύ ξεκάθαρες και ριζοσπαστικές απόψεις γεμάτες αυτοπεποίθηση, ήταν ίσως και ο λόγος που συνέβαινε το οξύμωρο να φτάνει ο Κληρίδης τα 80 και να έχει ακόμα την συντριπτική πλειοψηφία των νέων μαζί του. Ακόμη και ηλικιωμένος, παρέμενε πάντα αμετανόητος επαναστάτης πρώτα απ’ όλα της δικής του πολιτικής ηθικής, με τρόπο που έκανε τριαντάρηδες να μοιάζουν τόσο παρωχημένοι και ξεπερασμένοι.
«Ένας πολιτικός, γράφει η Ιδρυτική Διακήρυξη του Δημοκρατικού Συναγερμού, οφείλει να ακολουθεί στις σχέσεις του με το λαό, την πολιτική της αλήθειας και της ειλικρίνειας. Δεν έχει το δικαίωμα να επηρεάζεται ούτε από τα συναισθήματα του, ούτε από την κοινή γνώμη… Πρέπει να έχει το θάρρος να λέγει την αλήθεια και να ακούει τις ύβρεις… Τίποτε δεν υπάρχει ωραιότερο από το να αντιμετωπίζει κανείς την κοινή γνώμη, όταν πρόκειται ακριβώς να πατάξει τη δημαγωγία και όταν ακόμα πρόκειται να διακινδυνεύσει τη δημοτικότητά του για να υποστηρίξει το συμφέρον της πατρίδας»
Αυτή η φιλοσοφία δεν περιοριζόταν μόνο στην μεγάλη παραδοξότητα να αποτελεί μεγάλο μέρος του μανιφέστου ενός κόμματος εξουσίας, την ώρα της δημιουργίας του. Ακόμη πιο ριζοσπαστικό ήταν το γεγονός ότι ο ίδιος την εφάρμοζε στην πράξη. Έλεγε την γνώμη του, άντεχε την άλλη άποψη, μιλούσε με επιχειρήματα και έκανε ότι μπορούσε για να σε πείσει, την ώρα που και ο ίδιος ήταν ανοικτός στο να πειστεί.
Η μεγαλύτερη κληρονομιά του Κληρίδη σε όσους συνεργάστηκαν μαζί του με οποιονδήποτε τρόπο, ήταν αυτή. Το ελεύθερο πνεύμα, η δυνατότητα της αμφισβήτησης σε όλα τα επίπεδα, ο σφαιρικός και ανοικτός τρόπο με τον οποίο πρέπει να εξετάζεις και να κρίνεις τα πράγματα. Αλλά συνάμα και την τόλμη με την οποία θα πρέπει να προασπιστείς αυτό που τελικά αποφάσισες και θεωρείς σωστό, ανεξαρτήτως του κόστους.
Ο Κληρίδης δεν περίμενε ποτέ τις έρευνες κοινής γνώμης για να αποφασίσει το τι θα πρεσβεύσει ο ίδιος. Ήθελε να καθοδηγεί αυτός την κοινή γνώμη. Τα νούμερα να δικαιώνουν τον ίδιο, αντί να δικαιώνει αυτός τα νούμερα. Και όταν δεν το πετύχαινε, τόσο περισσότερο πείσμωνε, αντί να απογοητεύεται. Είχε την υπομονή να περιμένει και να επιμένει, μέχρι που η άποψή του να δικαιωθεί.
Ίσως να είναι αδιανόητη σήμερα η πολιτική ηθική του Γλαύκου Κληρίδη. Το σίγουρο είναι ότι είναι πολύ δύσκολο να εξηγηθεί με καθημερινούς πολιτικούς όρους ή με όρους επικοινωνίας. Αυτή όμως η πολιτική ηθική ήταν που τον έκανε ηγέτη και όχι απλά πολιτικό αρχηγό. Και αυτή την πολιτική ηθική την εφάρμοζε μέχρι τέλους στην πράξη.
Είναι βέβαιο ότι ο Γλαύκος Κληρίδης θα ήταν ο φυσικός διάδοχος του Μακαρίου. Δεν δίστασε όμως να εγκαταλείψει αυτή την κληρονομιά όταν είδε ότι δεν θα μπορούσε να συμφωνεί άλλο μαζί του στην πορεία του Κυπριακού. Όπως και δεν δίστασε στο παρελθόν να ηγηθεί της προεκλογικής εκστρατείας κατά του ίδιου του πατέρα του.
Ίσως η εγκατάλειψη της «βόλεψης» να αποτελούσε για τον ίδιο τον Κληρίδη προσωπικά ελιξίριο ζωής. Πολύ μεγαλύτερο την από όποια χρηματική η άλλη προσωπική ανάγκη. Γι’ αυτό είναι που πιστεύω ότι έφυγε από την πολιτική φτωχότερος απ’ ότι μπήκε. Δεν τον ενδιέφεραν τα χρήματα, ούτε η πολυτέλεια. Ο ύψιστος δείκτης προσωπικής ικανοποίησης για τον ίδιο ήταν να πείθει για όσα πρέσβευε, να πετυχαίνει τα όσα πίστευε, αλλά και να δημιουργεί την ευκαιρία να αγωνιστεί αποτελεσματικά για τις αρχές και τις απόψεις του.
Στις πολλές περιπτώσεις που αυτό συνέβηκε, μάλλον ο ίδιος θα αισθανόταν ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου. Από μαθητής με την διαμάχη για την δημοτική που τον έθεσε εκτός σχολείου, στην κατάταξη του στην μάχιμη Βρετανική αεροπορία κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, στην συμμετοχή του στον αγώνα της ΕΟΚΑ, στην διαφωνία του με τον Μακάριο το 1973, στην ανάληψη της τεράστιας ευθύνης το 1974, στην Τρίτη Βιέννη, στην ίδρυση του ΔΗΣΥ το 1976 και την μεγάλη περιθωριοποίηση, στον τεράστιο αγώνα για την εμπέδωση της συμφιλίωσης και της ελευθερίας του λόγου, στο τρόπο που αντιμετώπιζε κατηγορίες ακόμη και ότι ήταν πράκτορας των Ναζί, στην διεργασία για την ένταξη της Κύπρου στην Ευρώπη, ο Γλαύκος Κληρίδης σίγουρα μπορεί να καταγραφεί ως ένας ατόφια και με πλήρη επίγνωση αντισυστημικός πολιτικός που κατάφερε να μεγαλουργήσει «κοροϊδεύοντας» το ίδιο το σύστημα.
Ο Γλαύκος Κληρίδης άφησε στην Κύπρο τεράστια πολιτική κληρονομιά. Την μη πολεμοχαρή εκτίμηση της ειρήνης, τον σεβασμό της άλλης γνώμης και την συμφιλίωση, την δημοκρατία με την έννοια της ανοχής ακόμη και τις πιο ριζοσπαστικής – στοιχειοθετημένης όμως – άποψης, την πολιτική να είναι στην ουσία και όχι την επικοινωνία της, το δέος και την προσήλωση προς κάθε μορφή ελευθερίας, την ανάγκη της ατομικής και συλλογικής εξωστρέφειας. Στο ίδιο το κράτος, ο Κληρίδης άφησε ασφαλώς την Ευρωπαϊκή του υπόσταση.
Στο πολιτικό σύστημα όμως και την πολιτική διεργασία, ο Γλαύκος Κληρίδης άφησε κάτι πολύ πιο ανεκτίμητο. Την Κληριδική πολιτική ηθική. Όχι μόνο όλες εκείνες τις αξίες που επάξια είχε αντιπροσωπεύσει, αλλά και την δυνατότητα αυτών των μη «εμπορικών» με πολιτικούς όρους αξιών να επικρατήσουν. Ο Γλαύκος Κληρίδης δεν ήταν ηγέτης του επικοινωνιακού περιτυλίγματος. Ο Γλαύκος Κληρίδης ήταν ηγέτης επί της ουσίας.